Viva Arte Viva! #BiennaleArte2017

Ik ging naar Venetië, voor de kunst Biënnale 2017. Eén keer eerder een bliksembezoekje aan die stad gebracht. De herinnering? Vol, vol, vol. Veel, heel veel toeristen. Waar je er zelf dus één van bent.

Nu in de herkansing en met een gericht doel. Een missie met een lijstje met daarop een behoorlijk aantal kunstenaars en landenpaviljoens die bekeken moesten worden.

Lopend, kijkend en varend door Venetië kom je al heel snel tot een aantal conclusies. Ja, het is inderdaad vol en er drommen ongelooflijk veel toeristen samen rond het San Marco plein en de Rialto brug. Het is uitwijken voor de selfie-sticks. Maar dat is eigenlijk maar - pak 'em beet - één vierkante kilometer. Daar buiten laat de stad hetzelfde moois en nog veel meer zien. Rustige pleintjes, lommerrijke lanen, mooie grachtjes. Bomvol historie.

Die historie, die leidt tot de tweede conclusie. Namelijk dat hoewel we een paar eeuwen verder zijn sinds het hoogtepunt van haar welvaart, er veel hetzelfde is gebleven. De gondels die nu 'opgepimpt' lijken met goudverf en rood fluweel, zijn dezelfde gondels die we zien in de schilderijen van Guardi. Zoals stelletjes zich nu 'romantisch' laten voortpeddelen, zo gebeurde dat vroeger ook. En zoals we nu grote groepen op het San Marco plein zien en zich vermaken, zo ging dat vroeger precies zo. (Alleen betaal je nu extra voor de muziek - goed inzoomen op het kaartje onder het dienblad!)

Sta stil midden op de brug over de Canal Grande en je staat gewoon ín een Guardi. Er lijkt niets veranderd.

Maar anders bezien, is natúúrlijk alles anders. Er zijn in elk geval al grote maatschappelijke vraagstukken bijgekomen. Of vraagstukken die er eerder misschien ook al waren maar nu nog urgenter zijn geworden.

Kijk naar de Nederlandse inzending waar Van Oldenburg ons laat reflecteren op integratie en tolerantie.

En kijk in het verlengde van deze twee vraagstukken, naar de bijdrage die Olafur Eliasson met Green Light, een fundraising campaign en misschien ook wel movement, wil leveren. Naast het eerdere Little Sun initiatief (koop een zonnebloemlamp op zonne-energie en iemand in een ontwikkelingsland krijgt er ook één) en andere projecten die zien op duurzaamheid, nu ook weer een initiatief met een lamp in de hoofdrol. Groen licht, als fysieke vertaling van duurzaamheid, milieu en een ander die het nodig heeft, licht geven. Een platform voor kennisuitwisseling en geldinzameling. 

Zomaar een greep uit al hetgeen landen en kunstenaars van over de hele wereld ons, daar op de Biënnale in Venetië te zeggen hebben.

En dat leidt tot de derde conclusie. Dat oud en nieuw, misschien wel juist doordat ze zo ver uit elkaar staan, heel goed samen gaan. Het oude Venetië tegenover de nieuwe blik van de hedendaagse kunst. Het één versterkt het ander. In de middeleeuwse setting valt het hedendaagse nog duidelijker op. En door het adresseren van de actuele vraagstukken, realiseer je je nog meer dat het decor waarin die vraagstukken gepresenteerd worden, verdwijnt als er niks gebeurt.

Ik ging naar Venetië en kwam terug uit Venetië  En moest mijn beeld over de stad aanpassen. Dat is wat de stad met je doet en dat is wat de kunst Biënnale in die stad met je doet. 

Ach, af en toe de zaken heroverwegen en bijstellen, is juist wel goed toch? Dank u, oh kunst voor uw scherpe randjes, vraagtekens en verhalen. ​U wordt gewaardeerd.

En met die opmerking sluiten we dit Kunstkwesties seizoen af, nemen we een zomerreces en spreken we elkaar weer in September.

Maak er een fijne zomer van. Viva Arte Viva!​

***

Beschrijving van een pitstop. #JeanDubuffet

Trouwe lezers en volgers weten het. Koffie en kunst, de twee vaste ingrediënten van mijn dag. Zonder koffie of zonder kunst en helemaal zonder beide, gaat het niet.

Wat jullie inmiddels óók van me weten, is dat ik op weg naar de werkdag graag langs de Amstel de stad binnen fiets. Van buiten naar binnen, de geschiedenis in. En heel soms, is het niet buitenom maar fiets ik binnendoor, kriskras door de stad en door de spits. Dat is dan zoals ik het noem, mijn 'urban jungle workout'. Veel verkeer, gejakker, survival of the fittest. Als je je als fietser in de Amsterdamse spits staande kunt houden dan weet je van wanten.

Soms moet ik in het Rijksmuseum zijn, soms passeer ik het museum en heel geregeld fiets ik er onder door. En zeker aan het begin van de dag is dat een mooi moment om van de fiets te stappen. Om uit te hijgen bijvoorbeeld van de workout, om de benodigde kop koffie te nemen of gewoon om een moment te nemen om om je heen te kijken en te zien hoe de tuinen er bij staan, welk ritme het water van de fontein danst en welke beelden het museum nu weer in haar groene buitenzaal heeft staan. 

Sinds gisteren zijn dat beelden van Jean Dubuffet (1901-1985). Het plaatsen van die sculpturen had wat voeten in aarde maar na wat werk heeft de 'parade van tragikomische figuren, een toren met verhalen en een stralend witte boom,' de tuin dan ook echt ingenomen. Twaalf werken, afkomstig uit Parijs, Lissabon, New York en Londen. 

Jean Dubuffet in de Rijksmuseumtuinen is na Henry Moore (2013), Alexander Calder (2014), Joan Miró (2015) en Giuseppe Penone (2016) de vijfde in een reeks van vijf openluchttentoonstellingen in de tuinen. Ik heb ze allemaal voorbij zien komen - of beter: zij mij - en allemaal hebben ze me verwonderd en stil doen laten staan. Niet alleen de werken zelf maar vooral ook door hun aanwezigheid daar in de context van de tuinen van het Rijks en het museum zelf.

Kunst wordt vaak binnen de muren van het museumgebouw getoond. Maar als de mogelijkheid zich voordoet om ook buiten die muren te gaan dan is - zoals ook eerder hier geschreven - de grond de vloer en de lucht haar oneindige begrenzing. Dan gebeurt er iets extra's. De omgeving, de mens, de natuur en het kunstwerk gaan op elkaar inwerken en je zintuigen worden (nog) meer aangesproken.

En met die sculpturen in de rijksmuseumtuinen, die open en vrij toegankelijk zijn, is dat als een gift aan het publiek waarbij het museum zegt: Dit is voor jullie, maak het je gemakkelijk, zet jezelf - net als de De Keuvelaar (Le Deviseur) neer en kijk, praat, zit, 'doe je ding'. 

Goed. Dubuffet's beelden dus. Bekijk deze wonderlijke sculpturen van de voormalig wijnboer die altijd zocht naar een expressie en uitbeelding die zo dicht mogelijk bleef bij de onaangepastheid en onbedorvenheid die kinderen, psychiatrisch patiënten en autodidacten in hun werk leggen. Zogeheten art brut, outsider art, ofwel 'rauwe kunst'. Een kwalificatie bedacht door Dubuffet zelf toen hij in 1948 in Parijs de Compagnie de l'Art Brut oprichtte om daar werk te tonen dat wars was van regels, dat spontaan was en ver stond van de professionele artistieke milieus. Ver van het 'aangeleerde'.

Het soort werk waar ook de CoBrA kunstenaars zich door lieten inspireren. Dat buurman het Stedelijk Museum Amsterdam naast haar 'CoBrA collectie' ook veel werk van Jean Dubuffet heeft, is dus niet heel vreemd. Hun gemeenschappelijke deler ligt immers in het hebben van dezelfde inspiratiebron. En daarom toont dat museum gelijktijdig met de tentoonstelling in de Rijksmuseumtuinen, al haar werk van Dubuffet uit eigen collectie. Jean Dubuffet: The Deep End. 

Dus mocht je aan het einde van de dag het Museumplein weer passeren en mocht je dan nog tijd én puf over hebben, stap dan ook hier naar binnen. Met een museumjaarkaart of Rembrandtpas loop je zo door. Geen rij, geen kassa, even een flitsbezoekje. Deze met zorg samengestelde tentoonstelling verdient dat.

Maar om weer te eindigen met waar ik mee begon: koffie en kunst. Twee ingrediënten die de groene buitenzaal van het Rijksmuseum tot mijn favoriete pitstop op een mooie zomerochtend maken.

Met koffie en kunst, buiten aan de (werk)dag beginnen. 'Dat zouden meer mensen moeten doen.'

***

Dubuffet in de Rijksmuseumtuinen, 1 juli t/m 1 oktober 2017. Vrij toegankelijk, dagelijks van 9 tot 18 uur. (Met in de zomervakantie elke middag gratis familieworkshops in de tuinen waarbij je in Dubuffet-stijl een eigen sculptuur mag maken.)

Jean Dubuffet - The Deep End, 1 juli 2017 t/m 7 januari 2018, in het Stedelijk Museum Amsterdam. Dagelijks van 10 tot 18 uur, vrijdags tot 22 uur.

Gelijktijdig met deze tentoonstellingen toont het Outsider Art Museum in de Hermitage aan de Amstel De Lijst van Dubuffet I Meesterwerken uit de Prinzhorn Collectie, een collectie welke Dubuffet zag als een voorloper van zijn eigen collectie l'Art Brut. T/m 24 september 2017. Meer info zie hier.

En een eervolle vermelding voor degene die raadt van welke werken onderstaande afbeeldingen detailfoto's zijn:

Hersengymnastiek. #HF17

Het is juni, de maand van het Holland Festival (gisteravond geopend). En eens per jaar gaan we daar toch echt wel wat tekst aan wijden. Wat jij op jouw beurt dan echt wel weer gaat lezen. Want...

Want het is niet zo maar een festival met een maand vol voorstellingen en andere leuke dingen. Het gaat ergens om, namelijk om de kunst. En kunst, 'kunst maakt van toeschouwers beschouwers, dwingt tot nadenken over zichzelf en de wereld en daagt uit tot het innemen van een positie in die wereld.'

Het is een uitspraak van (na HF18 vertrekkend) Holland Festival directeur Ruth MacKenzie, toen we haar bij de vorige editie spraken voor ons stuk Edges of Europe.*

​Het Holland Festival viert dit jaar haar 70-jarig bestaan. Het is opgericht in de eerste jaren net na de oorlog, in een tijd dat er na jaren van onderdrukking een grote behoefte was naar vrije kunst en naar internationale kunstenaars die het publiek konden helpen naar de toekomst te kijken. En dat initiële uitgangspunt is volgens Mackenzie nog altijd de benchmark: 

Dat is anno 2017 met al het moois en goeds wat er op het gebied van de podiumkunsten zich de afgelopen 70 jaar heeft ontwikkeld, een grote ambitie. Maar ook zeker een relevante, als we kijken naar alles wat er gebeurt in de wereld. Migratieproblematiek, milieuvraagstukken, armoede en honger en politieke thema's. Ik denk dat we wel veilig kunnen zeggen dat we meer dan ooit de kunsten nodig hebben om ons te confronteren en te laten reflecteren op alles wat er om ons heen gebeurt.

MacKenzie zei hier toen onder andere over: 'Ik geloof met heel mijn hart dat kunstenaars de wereld kunnen veranderen. That’s setting the bar pretty high. Ze veranderen de wereld niet altijd meteen en vaak gebeurt het indirect, door het veranderen van jouw blik, hoe jij de wereld beziet. Door andere perspectieven te laten zien, door jou de dingen anders te laten zien en de zaken op een andere manier te begrijpen.'

Bij die gedachte sluit ik mij volledig aan. We hébben het ook nodig, kunst zét ook echt aan het werk. Maar naast al deze diepere gedachten over de noodzaak van kunst, is het natuurlijk ook zo dat kunst soms gewoon heel aangenaam is om naar te kijken, te luisteren, in te participeren of te beleven. Ik verheug mij in elk geval enorm op de komende drie weken.

Er is dan veel te zien en te doen. Op de site van het Holland Festival vind je het volledige programma. Vind je het moeilijk om te kiezen dan is er een app. Of zijn er 'Dit mag je niet missen' en 'hoogtepunten'-lijstjes van verschillende media, als bijvoorbeeld NRC,  VPRO en De Groene. 

En waar ik mij op verheug? ​Ik verheug me op
- het kleedje in het gras in het park, luisterend naar de opera Salomé,
- het concert van de kinderen met hun eigen gemaakte hoorn,
​- het doorploegen van avant-garde manifesten aan de leestafel,
- de workshop Flex (danservaring gelukkig niet vereist),
- de met 3D-geprinte (slaap)kamers op het Museumplein,
​- en het Parlement van de Dingen.

Ik verheug me ook op
- the meet the artists,
- de gesprekken met vrienden over waar je naar hebt gekeken en wat je er van vond,
- the Proms in de Concertgebouwzaal waar je in en uit kan lopen (zonder stoelen, met zitzakken)
​
Ik ben benieuwd naar de installaties, de performances, de muziek. Ik kijk uit naar alle voorstellingen die ik ga zien. Maar bovenal verheug ik me enorm op de hersengymnastiek die ik ga krijgen. 

***

Licht tegenover donker.

In de krant konden we afgelopen week lezen over de rumoer in de kunstwereld over het zwartste zwart: Tot groot ongenoegen van alle anderen mag alleen kunstenaar Anish Kapoor het 'superzwart' Vantablack gebruiken. 

Vantablack, bedoeld voor de wetenschap, is een verf die zó zwart is dat je hersenen er nauwelijks bij kunnen, het is de donkerste verf ter wereld. Het absorbeert meer dan 99,9 procent van het licht dat erop valt en heeft een hallucinerend effect; je weet bijna niet meer waar je naar kijkt. De foto hierboven uit het krantenartikel heb ik lang en vaak moeten bekijken. Twee identieke beelden maar het beeld bedekt met Vantablack lijkt niet meer driedimensionaal. Alsof de verf met de absorptie van bijna al het licht ook een dimensie heeft opgeslurpt.​

Voor kunstenaars dus een waanzinnig ingrediënt om mee te werken. Maar middels een licentie exclusief voorbehouden aan Kapoor voor wie 'kleur de sleutel is' tot zijn werk en die 'met een minimum aan middelen een maximum aan interpretatiemogelijkheden wil bieden.' En als zwart een kleur is, moet dat met het zwartste zwart zeker lukken.

Museum De Pont in Tilburg heeft het kunstwerk Descent into Limbo (1992, Afdaling in het Ongewisse) van Anish Kapoor in de collectie. Midden op de vloer in één van de wolhokken van deze voormalige wolspinnerij ligt een zwarte cirkel van 60 cm doorsnee. Maar is het echt een zwarte cirkel of kijken we met zijn allen naar een zwart gat? Het pigment dat bij dit werk is gebruikt door Kapoor, is zo donker dat we geen perspectief kunnen zien. Stel je eens voor wat voor effect het werk zou hebben als Kapoor Vantablack zou hebben gebruikt. Alsof je zo het zwarte gat in zou worden gezogen.

Op dat spoor gezet door de krant, wilde ik die gedachtenexercitie zelf eens nader onderzoeken en de afdaling in het ongewisse aan den eigen lijve ondervinden. Dus huppetee, naar Tilburg.

Om daar vervolgens voor een dichte deur te staan... ​

Waar een deur dicht is, gaat ergens anders een raam weer open. En in dit geval is dat bijna letterlijk te nemen. Tenminste, als je 'raam'  vervangt door 'gang'. Want tegenover de dichte deur van Kapoor met daarachter zijn zwarte gat, vond ik de gang van James Turrell die leidde naar de lichtinstallatie Wedgework III (1969).

Met eenzelfde 'minimum aan middelen' als Kapoor, creëert ook Turrell een maximum aan beleving voor de toeschouwer. Maar waar Kapoor dat met verf doet, doet Turrell dat met (kunst)licht.

Via een werkelijk stikdonkere gang - ook hier is bijna al het licht geabsorbeerd dan wel buitengehouden - met onverwachte bochten en afmetingen, kom je al schuifelend en tastend uiteindelijk in een ruimte waar de lichtinstallatie van Turrell zich bevindt. Je ogen hebben echt even nodig om te wennen aan het duister en dan nóg, dan nog weet je eigenlijk niet waar je naar kijkt. Ook hier de vraag of je naar een plat vlak kijkt of naar een ruimte met perspectief en in geval van dat laatste, tot hoe ver dat perspectief dan gaat en hoe het werkt. Ook hier kan het brein de informatie nauwelijks verwerken. Maar in tegenstelling tot Descent into Limbo waar emoties zoals angst over het ongewisse en naderend onheil worden opgeroepen, werkt het hier geruststellend en bijna meditatief.

Uit het donker van de gang naar het licht van de light space. En van het licht van Turrell weer terug naar het zwarte gat van Kapoor. Licht tegenover donker. Beide mannen werken met deze tegenstelling en beiden werken ze met componenten die er eigenlijk niet zijn. Deze kunstenaars creëren illusies en spelen met ons hoofd. 

Met een minimum aan middelen weten ze dat maximum aan resultaat te behalen. Ogenschijnlijk zo simpel maar bijna eng, die invloed op ons gemoed.​
​

Ook dat zijn interessante vragen en is een leuke overdenking. Waarmee we tevreden kunnen vaststellen dat de gang naar Tilburg ondanks de gesloten deur zeker niet tevergeefs was. Het heeft bovenstaande overpeinzingen en ervaringen opgeleverd, ik heb weer in een Turrell gezeten én ik heb ook weer andere kunstenaars ontdekt.

Maar moet dus wel weer terug...

***

Hondehart. Boek, film en ...  opera!

De vraag hierboven komt uit het verhaal Hondehart*, dat Michail Boelgakov (1891-1940) begin 1925 te Moskou schreef. De satirische novelle kwam - net als veel van Boelgakovs andere verhalen en boeken - de censuur niet door en is jarenlang in de la blijven liggen. Hoewel de tot arts opgeleide schrijver nooit is veroordeeld (Stalin hield hem uiteindelijk toch de hand boven het hoofd) is hij wel verhoord met de vraag waarom hij toch 'zo misselijkmakend over het Bolsjewisme' schreef. Als schrijver van satirische kritiek met het sovjet-regime als onderwerp maakte hij het zichzelf niet makkelijk.

Het is een absurdistisch verhaal dat gaat over een professor die in het kader van zijn onderzoek naar verjonging, de straathond Sjarik opereert (Boelgakovs medische achtergrond komt hier goed van pas) en hem de testikels en hypofyse van een even daarvoor gestorven crimineel geeft. Dat gaat natuurlijk niet goed, Sjarik ontpopt zich tot de gewetenloze man Sjarikov en het opleggen van een moraal bij een wezen dat van nature geen moraal bezit, blijkt niet te kunnen: de nieuwe creatuur blijft een hondehart houden en instinctief katten najagen. De parallel van dit nieuwe wezen naar de 'nieuwe mens' van het Bolsjewisme is snel getrokken.

Een multimediale regie waarbij het publiek een koptelefoon op had en McBurney echt ín je hoofd zat. Figuurlijk dan, maar werkelijk magisch. (Een klein stukje zie je hierboven, maar het haalt het niet bij de 'echte' ervaring.)

De muziek (erg mooi) en zang komen heel goed tot hun recht en worden zeker niet overklast door het visuele. Ze staan hun mannetje. Maar voor het visuele aspect is wel een grote rol ingeruimd. Dat kan ook niet anders wil je invulling geven aan het absurdistische karakter van het stuk. We hebben het immers wel over een pratende, rokende en zingende hond. ​Bewegingen mogen - of moeten misschien juist wel - 'over the top' zijn. Huishoudster Zina is een hysterisch, wandelend Malevich schilderij.

De gelaagdheid die in Boelgakovs stuk zit, heeft McBurney ook aangebracht in het decor, met voor elke akte en scene knappe wisselingen. Door te werken met een scharnierende wand en 'zwevend' tapijt' komen we in alle vertrekken van het appartement van de professor, zijn bibliotheek, eetkamer, operatiekamer etc.  En een extra laag wordt gecreëerd door de (video)projecties hierbij, die maken dat je als toeschouwer mee het toneel opgetrokken wordt, het verhaal in. Als het sneeuwt in de straten van Moskou, hebben we het op het tweede balkon van het Muziektheater ook koud.

Drie uur lang minutieus maar met mooie opbouw en grote dynamiek, door Boelgakovs novelle heen. Na het applaus sta je met tuitende oren (en nu letterlijk, wat een finale) maar ook verfrist en energiek weer buiten. Satirische kritiek op nog steeds actuele vraagstukken over staatsinrichting, bureaucratie, bestuur en over maakbaarheid: wat maakt een mens een mens? En bij die serieuze ondertoon ook nog eens hardop gelachen of in elk geval zachtjes gegrinnikt. Hoe vaak overkomt je dat bij een opera?

***

* Hondehart in plaats van hondenhart, zoals in de vertaling en uitgave van de meest recente editie bij Van Oorschot.