Hersengymnastiek. #HF17

Het is juni, de maand van het Holland Festival (gisteravond geopend). En eens per jaar gaan we daar toch echt wel wat tekst aan wijden. Wat jij op jouw beurt dan echt wel weer gaat lezen. Want...

Want het is niet zo maar een festival met een maand vol voorstellingen en andere leuke dingen. Het gaat ergens om, namelijk om de kunst. En kunst, 'kunst maakt van toeschouwers beschouwers, dwingt tot nadenken over zichzelf en de wereld en daagt uit tot het innemen van een positie in die wereld.'

Het is een uitspraak van (na HF18 vertrekkend) Holland Festival directeur Ruth MacKenzie, toen we haar bij de vorige editie spraken voor ons stuk Edges of Europe.*

​Het Holland Festival viert dit jaar haar 70-jarig bestaan. Het is opgericht in de eerste jaren net na de oorlog, in een tijd dat er na jaren van onderdrukking een grote behoefte was naar vrije kunst en naar internationale kunstenaars die het publiek konden helpen naar de toekomst te kijken. En dat initiële uitgangspunt is volgens Mackenzie nog altijd de benchmark: 

Dat is anno 2017 met al het moois en goeds wat er op het gebied van de podiumkunsten zich de afgelopen 70 jaar heeft ontwikkeld, een grote ambitie. Maar ook zeker een relevante, als we kijken naar alles wat er gebeurt in de wereld. Migratieproblematiek, milieuvraagstukken, armoede en honger en politieke thema's. Ik denk dat we wel veilig kunnen zeggen dat we meer dan ooit de kunsten nodig hebben om ons te confronteren en te laten reflecteren op alles wat er om ons heen gebeurt.

MacKenzie zei hier toen onder andere over: 'Ik geloof met heel mijn hart dat kunstenaars de wereld kunnen veranderen. That’s setting the bar pretty high. Ze veranderen de wereld niet altijd meteen en vaak gebeurt het indirect, door het veranderen van jouw blik, hoe jij de wereld beziet. Door andere perspectieven te laten zien, door jou de dingen anders te laten zien en de zaken op een andere manier te begrijpen.'

Bij die gedachte sluit ik mij volledig aan. We hébben het ook nodig, kunst zét ook echt aan het werk. Maar naast al deze diepere gedachten over de noodzaak van kunst, is het natuurlijk ook zo dat kunst soms gewoon heel aangenaam is om naar te kijken, te luisteren, in te participeren of te beleven. Ik verheug mij in elk geval enorm op de komende drie weken.

Er is dan veel te zien en te doen. Op de site van het Holland Festival vind je het volledige programma. Vind je het moeilijk om te kiezen dan is er een app. Of zijn er 'Dit mag je niet missen' en 'hoogtepunten'-lijstjes van verschillende media, als bijvoorbeeld NRC,  VPRO en De Groene. 

En waar ik mij op verheug? ​Ik verheug me op
- het kleedje in het gras in het park, luisterend naar de opera Salomé,
- het concert van de kinderen met hun eigen gemaakte hoorn,
​- het doorploegen van avant-garde manifesten aan de leestafel,
- de workshop Flex (danservaring gelukkig niet vereist),
- de met 3D-geprinte (slaap)kamers op het Museumplein,
​- en het Parlement van de Dingen.

Ik verheug me ook op
- the meet the artists,
- de gesprekken met vrienden over waar je naar hebt gekeken en wat je er van vond,
- the Proms in de Concertgebouwzaal waar je in en uit kan lopen (zonder stoelen, met zitzakken)
​
Ik ben benieuwd naar de installaties, de performances, de muziek. Ik kijk uit naar alle voorstellingen die ik ga zien. Maar bovenal verheug ik me enorm op de hersengymnastiek die ik ga krijgen. 

***

Alles stroomt, alles verandert. En ook weer niet.

Een tijdje geleden zag ik een videofragment van Charles "Lil Buck" Riley waarin hij zijn interpretatie van De stervende zwaan danste. Het kwam naar voren tijdens een programma(onderdeel) van debatcentrum De Balie waar aan een aantal panelleden de vraag werd gesteld welk kunstwerk volgens hen in de canon van de hedendaagse Europese kunst zou moeten komen. Een vraag die allerlei vragen oproept en waar ter plekke dan ook op verschillende manieren op werd gereageerd. Wat is kunst, wat is Europa en wat is Europese kunst? Is dat kunst gemaakt in Europa, kunst tentoongesteld in Europa, kunst van een in Europa geboren kunstenaar? Et cetera. Eén van de panelleden gaf aan dat dit óók een moeilijk te beantwoorden vraag is omdat bijvoorbeeld bij ballet of dans, een stuk dat je nu in de canon zou kunnen stoppen er over 100 jaar misschien wel heel anders uitziet. 

Onlangs zag ik de oorspronkelijke uitvoering van De stervende zwaan, door Anna Pavlova in 1905. De choreograaf Fokine schreef in dat jaar dit drie minuten durende stuk speciaal voor haar. Hij zette het op Le Cygne (De zwaan), een cello-solo uit het Carnaval der dieren (1886) van Camille Saint-Saens. Voor de goede orde, de stervende zwaan komt dus niet uit Het zwanenmeer (1877) van Tsjaikovski. Ze heeft daar overigens later - in sommige producties van dat stuk - wel haar weg gevonden maar uitleggen hoe dat zit, voert voor nu te ver en hoe het ook zij, als solo van Fokine of verweven in het ballet van Tsjaikovski, het stuk is in de loop der tijd ontelbare keren uitgevoerd (alleen door pavlova al 4000 keer) met telkens verschillende bewerkingen, nuances en interpretaties. Met als ultiem voorbeeld die van Lil Buck, een urban dancer die je ook voorbij ziet vliegen in gelikte videoclips en snelle commercials. Maar zijn versie van de stervende zwaan is daarentegen van een ingetogen schoonheid waar zwaartekracht, gewrichten en maximale rekbaarheid van spieren geen rol lijken te spelen. Wat overigens geldt voor alle Odettes, Odiles en Siegfrieds van deze wereld. Zowel de uitvoering door Pavlova als die van Buck ontroeren. Kijk maar.

Anna Pavlova danste haar zwaan in 1905. Lil Buck de zijne een dikke eeuw later. Hoeveel verandert er in 100 jaar? Heel veel dus. Het verhaal blijft hetzelfde maar de interpretatie ervan en de vorm waarin zij wordt gegoten, verandert. Niet alleen door de verschillende personen c.q. gezelschappen (zoveel gezelschappen, zoveel uitvoeringen) maar ook door de tijd. Danstechnieken verfijnen en ook de tijdsgeest doet een duit in het zakje. Alles is aan verandering onderhevig.

Van het water waarin (of waarbij) de zwaan sterft, naar het water van Heraclitus is in dit geval een kleine stap. Deze filosoof gebruikte in ongeveer de vijfde eeuw voor Christus al de rivier als metafoor om uit te leggen hoe wijzelf en alles om ons heen continu verandert. De rivierbedding blijft hetzelfde, het water dat er doorheen stroomt is echter telkens 'nieuw' water. Volgens Heraclitus kan je dus niet tweemaal in dezelfde rivier stappen. Het water waar je nu instapt is niet hetzelfde water als waar je gisteren je voeten inzette. En ook jijzelf bent niet dezelfde persoon die je de dag ervoor was. Kortom, panta rhei, alles stroomt. πάντα ῥεῖ

De zwanen van Buck en Pavlova zijn twee mooie verbeeldingen van dit idee. Verschillende tijden en verschillende invullingen van één en hetzelfde onderwerp. Het verhaal staat vast, de zwaan sterft. Maar de zwaan van nu is een andere dan de zwaan van toen. In de 'urban language' van nu: alles is 'echt wel flex'... En dát, is dan eigenlijk weer niets anders dan toen 2500 jaar geleden Heraclitus zei: alles bevindt zich in een toestand van flux. ​

De u is een e geworden maar het principe staat nog steeds. Alles verandert. Behalve het idee dat alles verandert. Scherp blijven dus!

***

Drie redenen voor dit stuk.

‘Het vizier verbreden vanuit die nauwe buis.’ (Bram van Sambeek)

Vorig jaar werd tijdens het Holland Festival de campagne Red de Fagot gelanceerd. De fagot wordt namelijk met uitsterven bedreigd: Kinderen kiezen niet meer voor dit instrument, een saxofoon of een gitaar heeft een wat hipper imago. En ook de conservatoria hebben weinig instroom waardoor in de professionele orkesten nu een probleem ontstaat. Er zijn te weinig fagottisten om de stukken te spelen en in de toekomst wordt dat probleem alleen maar nijpender. Tenzij…  de fagot voor uitsterven kan worden behoed en het initiatief Red de Fagot zijn impact heeft.

Hoe groot haar overlevingskansen zijn? Ik vroeg het Bram van Sambeek, fagottist en vaandeldrager van de campagne en hij zei hierover:

In die campagne wordt de fagot op allerlei mogelijke manieren onder de aandacht gebracht. Voorafgaand aan voorstellingen worden kleine fagotcomposities gespeeld, er is in de programmering plek ingeruimd voor het instrument (vanavond Pascal Gallois!) en er is een inzichtelijke website met allerlei aantrekkelijke informatie en mooi videomateriaal. De campagne heeft grote internationale aandacht gegenereerd, op de Nederlandse televisie maar ook in grote kranten van UK tot Australië.

De eerste reden lees je hierboven. De fagot is zo’n ontzettend mooi en rijk instrument dat het een groot verlies is wanneer bepaalde stukken niet meer (goed) gespeeld kunnen worden simpelweg omdat er geen spelers zijn of omdat deze van ver – uit het buitenland - gehaald moeten worden. Zonde en onnodig. Als er dan een actie ondernomen wordt om dit probleem aan te kaarten, dan kan je dat onderstrepen en het bijvoorbeeld door jouw deelname, verder onder de aandacht brengen. Jouw manier om een steentje bij te dragen.  De mijne, in dit geval.

Middelste zoon was in elk geval geraakt, zeker toen hij doorkreeg dat zoiets ook voor kinderen was weggelegd. Met goede hoop hoorde ik hem een poos later bij de balie van de muziekschool vragen of er iemand was die hem de fagot kon leren spelen. Als antwoord kreeg hij: 'Fagot, uh, wat is dat?' De vraag was misschien niet duidelijk of de meneer nog niet helemaal wakker. Maar de urgentie van de Fagot campagne werd voor ons met dit voorval bevestigd. Middelste zoon was wat uit het veld geslagen. En toen kwam Grand Subphonia om de hoek kijken… De tweede reden voor deelname.

En de derde? Die zit in de categorie: Geen woorden maar daden, of beter: naast woorden óók daden. Naast theorie ook praktijk. Heb je ergens een mening over? Onderbouw het met praktische ervaring. Schrijf je over kunst? Ga er op uit. Lees je over bijvoorbeeld etsen en alle stappen in dat procedé? Volg een workshop en je vergeet nooit meer hoe moeilijk het is. Ik heb geen muzikaal talent en ook geen bijzonder muzikaal gehoor maar luister heel graag naar mooie stukken. De fagot is een intrigerend instrument en ik wilde zelf wel eens ervaren hoe het is om die te bespelen. De proef op de som nemen. Me verschuilend achter de wens van middelste zoon om fagottist te worden en mee te doen aan Grand Subphonia, heb ik mij ook aangemeld. Dat heb ik geweten. Het is ‘vet moeilijk.’ Volgens mijn thuispubliek klink ik als ‘een verkouden stoomboot.’

Maar wat een instrument. We hebben hard geoefend en naar ons beste kunnen zullen we Grand Subphonia op 25 juni in het Concertgebouw ten uitvoer brengen. Met ‘immens veel’ andere fagottisten. Komt dat zien. En horen.

En over al die fagottisten die deelnemen aan dit project zegt Bram van Sambeek:

Met Grand Subphonia is de Red de Fagot campagne afgesloten. De volgende campagne voor bedreigde instrument-soorten is Red de Hoorn, het instrument dat je vaak hoort 'in een film wanneer de held verschijnt.’ Die campagne krijgt volgend jaar een spetterende finale. En daarna is het de beurt aan Red de …?

We gaan maar weer eens oefenen. Zie je de 25ste!

***

www.reddefagot.nl
www.reddehoorn.nl

De focus van deze 69ste editie van het Holland Festival. En een gesprek met haar artistiek directeur Ruth Mackenzie.

Gisteravond is in de Stadsschouwburg in Amsterdam met de voorstelling Die Stunde da wir nichts voneinander wuβten de 69ste editie van het Holland Festival ("HF") geopend. Het festival heeft dit jaar de focus op Europa met als titel Edges of Europe. Waarbij zowel het woord edge als het woord Europa in meerdere betekenissen opgevat kan worden. Europa geografisch maar ook politiek of cultureel, en edge letterlijk als grens of rand maar ook figuurlijk als scherp, krachtig, provocatief, edgy. Want wat is 'Europa' nu eigenlijk en wat is er nog over van de Europese droom en eenheid? Onder meer deze vragen worden in een aantal voorstellingen onderzocht. Een urgente en politiek geladen editie van het HF dus.

In het HF komen verschillende disciplines - en combinatievormen hiervan - aan bod: theater, muziek, opera, dans, film en beeldende kunst. Er zijn gratis voorstellingen (opera in park Frankendael), er is werk in de openbare ruimte (een interactieve installatie op het Museumplein) en er is - in navolging van de digitale liederencyclus The Book of Sand vorig jaar - weer een digitaal werk: The Transmigration of Morton F. Voor elk wat wils en je hoeft er dus niet eens altijd voor de deur uit of standaard je portemonnee te trekken. En wil je niet statisch zitten maar in en uit kunnen lopen, dan ben je helemaal op je plek bij The Proms, een reeks van promenade-concerten in de grote zaal van het Concertgebouw waar voor de gelegenheid alle stoelen zijn uitgehaald.

Eén dag voor de opening spraken we met de artistiek directeur Ruth Mackenzie. In haar kantoor met fenomenaal uitzicht over het IJ vertelt zij over de achtergrond van het festival en over de uitgangspunten van toen, die nog altijd de criteria van nu vormen.

Het HF vindt haar oorsprong in de eerste jaren net na de oorlog, in een tijd dat er na jaren van onderdrukking een grote honger was naar vrije kunst en naar internationale kunstenaars die het publiek konden helpen naar de toekomst te kijken.  En dat initiële uitgangspunt is volgens Mackenzie nog altijd de benchmark: 'We moeten vandaag met onze festival programmering nét zo belangrijk zijn voor ons publiek als die kunstenaars dat destijds in 1947 voor hun publiek waren.'

‘Dat is zeker met de mogelijkheden en het aanbod vandaag de dag, lastiger dan toen. De honger is minder groot. Toen hadden mensen vijf jaar lang geen enkele pianist gezien. Nu hebben we een publiek dat wekelijks de mooiste dingen voorgeschoteld krijgt; we hebben één van de beste orkesten van de wereld, het beste theatergezelschap zit in onze stadsschouwburg en onze nationale opera heeft net de prijs gekregen voor beste operahuis ter wereld. Maar de waarden van nu zijn nog dezelfde en dat moet ook! We zijn dus altijd bezig manieren te vinden om jou als publiek een ervaring te geven die verder gaat dan het gebruikelijke.’ Dat betekent internationaal samenwerken en uitwisselen, risico’s nemen en vernieuwen, aldus Mackenzie. En dát is in feite niet nieuw want die traditie van vernieuwing bestaat al vanaf het allereerste begin.

Met Mackenzie als artistiek directeur ligt er een onmiskenbare nadruk op de toegankelijkheid van de programmering. Door drempels te verlagen en kunst zichtbaarder te maken, hoopt het HF nieuwe publieksgroepen aan zich binden. Hoe? Niet door de standaard te verlagen, integendeel: ‘Ook juist omdat je maar één kans krijgt voor een eerste indruk, is het zo belangrijk dat een nieuw publiek het beste van het beste te zien krijgt. Wij zien het als onze taak om de barrières die mensen er van weerhouden naar een voorstelling te gaan, te slechten. Dat doen we niet door onze standaard te verlagen maar door nieuwe ingangen te zoeken.’

‘Door bijvoorbeeld de mogelijkheden waar kunst te zien is, te verruimen; kunst in de publieke ruimte of op laagdrempelige locaties. Of bijvoorbeeld door de entreeprijs van kaartjes laag te houden. Zoals bijvoorbeeld de kaartjes voor The Proms die maar 10 euro kosten. Mensen die anders misschien niet naar het Concertgebouw zouden gaan omdat ze zich er wellicht niet op hun gemak zouden voelen, maken we het makkelijker door ze de gelegenheid te geven het voor 10 euro gewoon uit te proberen: Take a risk, it’s only 10 euro’s. If you hate it, you can leave. Die boodschap zien we als onze verantwoordelijkheid om te nemen. Kunst is voor iedereen, niet alleen voor de doorgewinterde kunstconsument maar ook voor de nieuwe en nieuwsgierige bezoeker. En je biedt ze gold medal, worldclass, top of mount everest art. Wij willen het beklimmen van de hoogste berg voor iedereen. Niet alleen voor hen die de route al kennen.’

Een ander voorbeeld van een nieuwe ‘ingang’ is de interactiviteit die het programma biedt. Er zijn volop gelegenheden tot meedoen. Het HF wil jou als bezoeker niet alleen de gelegenheid geven te beschouwen maar ook je ‘creatieve spier’ aan het werk zetten. Je kan meespelen in een fagotconcert, apps gebruiken die je tijdens een voorstelling uitleg geven, je kan dansen tot ’s avonds laat en tafeltennis spelen op het Museumplein. Mackenzie: ‘Ik wíl niet alleen dat het die kant op gaat, ik zie ook dat er veel vernieuwende kunstenaars zijn die zo denken en dat het één van de manieren is een nieuwe groep aan te spreken. Een groep die misschien meer gewend is aan het gebruiken van haar telefoon en minder juist aan het wegleggen ervan en zitten in een donkere zaal.’

De visie voor de komende jaren aanhalend: ‘We moeten het publiek inspireren en uitdagen. Haar ontvankelijk maken voor een kunstervaring en duidelijk maken dat het nemen van risico’s daar onderdeel van uitmaakt. Goede kunst maakt van toeschouwers beschouwers, dwingt tot nadenken over zichzelf en de wereld en daagt uit tot het innemen van een positie in die wereld.’

‘Ik geloof met heel mijn hart dat kunstenaars de wereld kunnen veranderen. That’s setting the bar pretty high. Ze veranderen de wereld niet altijd meteen en vaak gebeurt het indirect, door het veranderen van jouw blik, hoe jij de wereld beziet. Door andere perspectieven te laten zien, door jouw de dingen anders te laten zien en de zaken op een andere manier te begrijpen. Daar geloof ik sterk in. Ik hou van werken met kunstenaars. Kunstenaars laten mij anders denken, ze verrassen me, nemen me mee op avontuur. Als ik niet in de kunst zou werken of als ik niet zo van kunst zou houden, was ik vast op een andere manier rebels geweest.' 'We leren door kunst. Je creativiteit wordt aangesproken en terwijl dat gebeurt, reflecteer je op de wereld om je heen en de kwesties die spelen. Dat is wat kunst ons helpt te doen. Een fantastisch privilege.’ Aldus Mackenzie.

Het feit dat het HF bestaat en ons als bezoeker/participant deze mogelijkheden biedt, mogen wij op onze beurt denk ik ook zien als een privilege. Het is een voorrecht om deze kunst aangereikt te krijgen. Blikverruiming op een presenteerblaadje. Veel makkelijker wordt het niet. Bij het Holland Festival draait het om goede kunst en drie i's: innovatie, interdisciplinariteit en interactiviteit. MacKenzie voegt daar nog aan toe: ‘Wat voor mij belangrijk is in de kunst, en meer specifiek ook in onze programmering, is de kwaliteit, de verrassing, de ervaring. But above all, worldclass.'

En met die woorden sluiten we af.

***

Klik door naar de digitale opera's The Book of Sand en The Transmigration of Morton F. en een downloadable pdf van het programmaboek van het HF op http://bit.ly/1sVHpaV .