Mondriaan, museum of metropool. Waar heb jij het?

Vorige keer Theo van Doesburg. Deze keer, hoewel hij over aandacht niets te klagen heeft, toch even kort over Piet Mondriaan.

Niet over zijn schilderijen, essays of theorie, maar - indachtig het nut van een kapstokje - over zijn atelier aan de Rue du Départ 26 in Parijs. En dan eigenlijk ook niet echt over dat atelier zelf (wat in feite één groot 3D kunstwerk was) maar over het effect wat dat atelier destijds had op de bezoekers van Mondriaan.

Voor ontwerper Piet Zwart was het ‘of ik bij onze lieve heer binnen gelaten word als ik bij jou kom.’ Voor architect Alfred Roth voelde het ‘als een openbaring, als de muziek van Bach.’ Een NRC-correspondent schreef in 1926 over ‘een stralende reinheid, die alles verpuurt met haar glans’ en volgens diens echtgenote Maud van Loon die later een goede vriendin van Mondriaan werd: ‘Als je binnenkwam, was je in een paradijs.’ Kunstenaar Alexander Calder besloot na een bezoek aan het atelier om het roer om te gooien en abstract te gaan werken. *

En iets minder prozaïsch maar zeker niet minder raak, beschrijft kunstenaar Wim Schuhmacher hoe hij in 1924 na drie dagen drinken, vervuild en vermoeid bij Mondriaan naar binnen ging. Het gebouw waarin het atelier zich bevond, zag er van buiten niet aantrekkelijk uit. Vies, groezelig en in het trappenhuis stonk het naar urine. Maar dan, ‘en dan kwam je bij Piet.’ Schuhmacher beschrijft vervolgens hoe het atelier er van binnen uitziet en eindigt zijn herinnering met:

​‘En als ik dan tenslotte weer op straat stond, dan was ik gewassen, maar ik had geen bad genomen. Dan was ik weer helemaal schoon.’ **

En dat gevoel, daar hebben we het hier nu over. Dat je op de ene manier ergens naar binnen of naar toe gaat en er op een andere manier, in een andere gemoedstoestand misschien wel, weer uit komt. Zeg maar, het ‘en dan kwam je bij Piet’-gevoel. Vies naar binnen, schoon naar buiten zonder ook maar een bad te nemen.

Mondriaans atelier als kapstok om de volgende vraag aan op te hangen: Waar heb jij dat gevoel?

Ik? Ik heb het bij een wandeling over het strand. Op een gure dag, wind door de haren, regen in het gezicht. Of ik merk het als ik door de straten van een andere stad loop. Een plek die ik niet ken en waar de indrukken veel en groot zijn. Het bekruipt me geregeld in een museum. Bijna om het even welk museum en wat er te zien is. En altijd heb ik het als ik voor een compositie van Mondriaan sta.

Dat laatste heeft ongetwijfeld ook met de drie ‘R’s te maken. Rust, reinheid en regelmaat, was het toch? We hebben allemaal, in meer of mindere mate, behoefte aan een zekere ordening, een raamwerk om het leven in te vatten. Onlangs zei Marina Abramovic in de Volkskrant: 'Als je je strikt houdt aan zelfgemaakte keuzes, dan schep je ware vrijheid.' Let wel, zelfgemaakte keuzes, niet door anderen opgelegde. Valt zeker wat voor te zeggen. (Zouden veel mensen daarom kamperen ook zo fijn vinden?) Enfin.

De ordening van Mondriaan schept ruimte. Kijkend naar Tableau I valt de druk van de schouders en openen hart en vizier zich. Ontdaan van willekeur en subjectiviteit, ordent Mondriaan de wereld voor ons in hapklare, objectieve, elementaire deeltjes. Een wereld zonder hiërarchie en grenzen. Mondriaans vlakken en kleuren zijn allemaal even belangrijk en als je goed kijkt, lopen de zwarte lijnen ook niet altijd precies door tot aan de lijst. Soms lijken ze wat ruimte over te laten voor de beeldvlakken om van het doek over te vloeien naar de wand waar het op hangt. Alsof alles één is.

En dáár, daar heb ik het ‘en dan kwam je bij Piet’-gevoel. Heel toevallig ook, voor een werk van Piet.

***
​

Verder: Het Gemeentemuseum in Den Haag heeft heel mooie maquettes van onder andere de ateliers van Mondriaan. Alleen al voor die maquettes zou je naar dit museum gaan. ​Maar vandaag (gratis toegang) opent daar ook de tentoonstelling 'Piet Mondriaan en Bart van der Leck'.