dan denk je aan...

Denk je aan opera dan denk je aan bijvoorbeeld Wagner, urenlange sessies, de klassieke orkestbak en hoge uithalen, theatrale kostuums en decors? Hoeft niet, want dat is al lang niet meer altijd zo. Zeker, Wagner, Strauss en Verdi worden ook altijd nog uitgevoerd maar daarnaast zijn de afgelopen decennia ook veel nieuwe mogelijkheden verkend en vormen gevonden. Directeur van De Nationale Opera, Pierre Audi is daar in Nederland een grote motor in.

We hebben tegenwoordig mooie stukken van jonge (nog levende!) componisten, met vooruitstrevende dirigenten en regisseurs en waar vooraanstaande kunstenaars meewerken aan de productie. Zo zagen we bijvoorbeeld de opera Laika (Martijn Padding, libretto P.F. Thomése ) waar kunstenaar Aernout Mik de regie, kostuums en enscenering voor zijn rekening nam. Met grote schermen kreeg het publiek verschillende werkelijkheden in verschillende tijden gepresenteerd. Na de pauze wisselde het publiek van stoel waardoor de voorstelling ook letterlijk vanuit wisselend perspectief werd bekeken. Ingenieus en scherp. We zagen Lulu (Alban Berg) waar de Zuid-Afrikaanse kunstenaar William Kentridge de regie had en de enscenering verzorgde. Resulterend in een decor waar een extra filmlaag (animatie) op was geprojecteerd. Knap en intrigerend.

In het Cobra Museum in Amstelveen zijn op dit moment (t/m 16 mei) de decorstukken te zien die Karel Appel 20 jaar geleden in opdracht van Pierre Audi maakte voor de opera's Noach (Guus Janssen) en Die Zauberflöte (Mozart). Appels fantasiedieren, mythologische figuren, kano met palmboom en andere mobiele, verrijdbare stukken zijn natuurlijk oorspronkelijk niet bedoeld als kunstobjecten, gemaakt om te worden tentoongesteld in een museum. Ze zijn van piepschuim en bedoeld om van een afstand te bekijken, dienstbaar aan het stuk dat op het podium wordt opgevoerd. Desalniettemin is het, zoals de artistiek directeur van het museum het in de tentoonstellingstrailer (klik hier) ook zegt, een waar feest, boven op zaal in het museum. Ga er naar toe, dwaal door het decor en neem plaats op de tribune. Je bent zomaar ineens bij en ín de opera.

De Nederlandse Opera viert zijn 50-jarig bestaan met een nieuw festival: het Opera Forward Festival (OFF), waar met nieuw werk en een nieuwe generatie kunstenaars de toekomst van de opera wordt verkend. De blik vooruit, op zoek naar 'new voices, new visions'. Deze eerste editie was van 15 tot 25 maart jl. en zat vol theater, lezingen, debat en optredens. En er werden vier opera's gepresenteerd waaronder twee wereldpremières.

haar eigen 3D projectie(s) én met de 3D projectie van bariton Roderick Williams (als zoon). We zien zelfs een mooie pas de deux van die twee. Beelden vloeien in elkaar over, blaadjes dwarrelen de zaal in, onduidelijk is wat echt is en wat niet. Net als de herinneringen waar moeder en zoon mee worstelen. Met vernieuwende, ingenieuze muziek van traditionele instrumenten, elektronische en zelfbedachte zoals de keien die tegen elkaar aan worden geraspt.

Deze opera, en ook de andere hier genoemde, zijn mooie voorbeelden van hoe grenzen van een genre opgerekt of zelfs doorbroken kunnen worden. Vormen veranderen. En ook hier weer de blik vooruit, kijken wat mogelijk is. Het begint met een idee. Of zoals Van der Aa in een interview zegt: 'Ik bedenk iets, vervolgens gaan een heleboel mensen eerst heel hard lachen, en uiteindelijk blijkt het toch te kunnen. [...] Opera is een elastisch iets.'

De speellijst van Blank out is helaas kort: Alleen dit jaar mei in Rome en ergens volgend jaar in Luzern. De kans is klein dat je dat gaat doen. Maar wel kunnen we je wijzen op The Book of Sand, ook van de hand van deze componist. Met dit stuk, geïnspireerd op de verhalen van Jorge Luis Borges, heeft Van der Aa vorig jaar weer iets nieuws uitgevonden: een digitale interactieve liederencyclus waarbij je zelf tussen verschillende parallel lopende filmlagen kan switchen en daarmee de lijn van het verhaal kan aanpassen. En het mooie is dat je voor dit stuk niet eens de deur uit hoeft. Het is (gratis) te beluisteren via http://thebookofsand.net/ of te downloaden als app in je app-store (iTunes).

Verdiep je in de wereld van de opera. Er is van alles mogelijk. In juni - over een paar maanden al! - staat er bijvoorbeeld een aantal stukken op het programma van het Holland Festival. Dat kan een mooie gelegenheid zijn.

Alles is in beweging. Ook de opera.

***

'… uit vrees dat Uw opgewarmde koffie koud zal worden.'

In de vorige blogpost hadden we het over kunstenaarschap en benoemde Marjolijn van den Assem dat het kunstenaarschap niet een vak is dat je uitoefent maar dat je bént. Een kunstenaar maakt omdat hij niet anders kan. Dat neemt niet weg dat het niet allemaal vanzelf gaat. Inspiratie komt niet altijd zomaar aanwaaien en je moet jezelf voortdurend op scherp zetten. Alles bevragen, jezelf incluis. Dat houdt ook in dat je jezelf af en toe een por moet geven. Om de goede kant uit te gaan of om (weer) op gang te komen.

Dat realiseerde de Groninger kunstenaar Hendrik Nicolaas Werkman (1882-1945) zich ook. Opgeleid en werkzaam als drukker was Werkman als kunstenaar autodidact. En laatbloeier. In een brief (d.d. 29 april 1941) aan zijn vriend August Henkels beklaagt hij zich: ‘Alles komt zoo laat bij mij.’ Maar even daarna prijst hij zichzelf wel gelukkig: ‘Het zekere weten dat ik in sommige mijner uitingen dicht bij de waarheid ben geweest, heeft mij in mijn latere leven als mensch eigenwaarde geschonken.’

Werkman begon pas in 1917 met schilderen en twee jaar later voegde hij zich bij kunstenaarsvereniging De Ploeg. Ondertussen leefde hij zich in zijn drukkerij uit op het (gebruiks)drukwerk en ontdekte hij begin jaren twintig hoe hij het drukkersgereedschap ook als instrument kon inzetten voor zijn creatieve uitingen. Werkman begon te experimenteren met de (hand)pers, de (zijkant van) de roller, stempels, sjablonen en al meer wat voorhanden was in de drukkerij. Het leverde de zogenaamde druksels op welke nationale en (postuum) internationale erkenning vonden. Een mooi voorbeeld hiervan is de Amsterdam-Castricum reeks; druksels die Werkman maakte naar aanleiding van een bezoek met Willem Sandberg aan de bunker in Castricum waar tijdens de Tweede Wereldoorlog kunst van het museum lag opgeslagen. Sandberg (conservator vanaf 1938 en van 1945 tot 1963 directeur van het Stedelijk Museum Amsterdam) was een grote motor achter de verspreiding en het succes van zijn werk. 
                                                          H.N. Werkman, 1941, Amsterdam-Castricum 4, 51 x 33 cm, papier, sjablone, stempel, collectie Stedelijk Museum Amsterdam.

Maar dat was later in Werkmans leven. Eerst terug naar begin jaren twintig, om precies te zijn 1923, het jaar waarin Werkman zichzelf een duw gaf om op gang te komen en de weg van de druksels in te slaan. De mogelijkheden van het drukkersgereedschap waren ontdekt en hij wilde hiermee door. En omdat naar hij zelf zei hij toen niemand had die hem ‘aanspoorde en aan het werk zette’, deed hij het zelf maar en drukte hij het manifest Aanvang van het violette jaargetijde waarin hij nieuw werk aankondigde, namelijk het tijdschrift The Next Call. Met dit manifest committeerde hij zich en zette hij druk op zichzelf. Immers, wie schrijft die blijft en eenmaal geschreven, kan je niet meer terug. In weer een brief aan Henkels (d.d. 2 februari 1942) schreef hij dat dit pamflet hem ‘als het ware de stoot gaf: ik gaf mij zelf een stoot om op gang te komen.’ De tijd was er rijp voor, vond hij.         (Klik hierboven op de foto van het manifest voor de volledige tekst.)

Bescheiden maar eigenzinnig. Zonder de traditionele middelen maar met het voorhanden gereedschap, gedreven om dat wat je voor je ziet daadwerkelijk gestalte te geven. Wat Werkman deed met de drukpers, roller en sjablonen was nieuw en leverde bijzonder werk op. Ondanks zijn huivering om zichzelf ‘Kunstenaar’ te noemen, was hij het wel degelijk. Ook bij Werkman was het kunstenaarschap kennelijk onontkoombaar en ook Werkman moest zichzelf een zetje geven om door te gaan en een nieuwe weg in te slaan.

We hebben allemaal wel eens een aansporing nodig. En bij gebrek aan iemand die ons dat geeft, zullen we het zelf moeten doen. Dus, heb je ambities? Een idee dat je tot uitvoer wilt brengen? Of raakt iets je en zie je de noodzaak tot handelen? Geef jezelf een por en doe. ‘Getuig. Spreek. Wacht niet tot na het ontbijt, uit vrees dat Uw opgewarmde koffie koud zal worden.’

                                                                                                     ***