Marjolijn van den Assem over kunstenaarschap.

De kunstenaar anno 2016 heeft het niet altijd gemakkelijk. In elk geval niet financieel. Vorige maand schreef Birgit Donker nog in het NRC ‘Iedereen krijgt betaald behalve de kunstenaar’ en even daarvoor Anna van Leeuwen in de Volkskrant ‘Musea, betaal uw kunstenaars.’ Beiden met een pleidooi voor een versteviging van de economische positie van diegenen die de kunst maken.

Dus tenzij je bij de bestverkopende en -betaalde kunstenaars hoort, heb je het als kunstenaar op financieel vlak best zwaar. Je moet jezelf kunnen bedruipen en soms leg je er misschien zelfs wel op toe. Maar hoe zit het inhoudelijk? Is het kunstenaarschap inhoudelijk ook zwaar? Wat voor beeld hebben we van het kunstenaarschap en klopt dat beeld eigenlijk wel?

Een dikke eeuw geleden wilde de kunstenaar zich nog wel eens presenteren als het gekwelde genie dat, met het penseel in de hand, bij zijn schildersezel wachtte op inspiratie. Een beeld dat zorgvuldig werd gecreëerd en met aanzien werd ontvangen. Daarna kwam de avant-garde die alles op losse schroeven zette en ontwikkelde de kunst zich natuurlijk verder maar hoe zit het met dat beeld? Is dat ook veranderd of hebben we stiekem nog steeds die romantische notie van de eenzame kunstenaar, wachtend op inspiratie? En zo ja, is dat dan niet een scheef beeld en steekt de dagelijkse praktijk niet heel anders in elkaar?
                                                                                                                                      Theo van Doesburg in zijn atelier, 1902. Foto RKD.

Deze vragen bespreek ik met Marjolijn van den Assem in haar atelier. Marjolijns’ werk is niet alleen opgenomen in vele particuliere collecties maar ook in die van grote musea als Museum Boijmans Van Beuningen Rotterdam en het Rijksmuseum Amsterdam. Onlangs had zij nog een grote solo-expositie in Museum Gouda en vanaf medio april is haar werk te zien in de Noletloodsen van de Ketelfactory Schiedam.

Het werk van Marjolijn valt misschien het beste te beschrijven als denkbeeldige reisverslagen waarin plaatsen en ideeën in het werk van Nietzsche en sinds kort ook Hölderlin worden bezocht en verkend, en vermengd met haar eigen waarnemingen en gedachten. Subtiel en nauwgezet, tegelijkertijd expressief en intuïtief.

Wachten?
Aan rustig wachten bij de schildersezel doet Marjolijn niet. Ten eerste niet omdat zij werkt vanaf de vloer. De bladen liggen op de grond en op haar knieën buigt zij zich er over heen. Ten tweede niet omdat de kunstenaar van nu het zich ook niet kan veroorloven rustig te wachten bij zijn ezel. Hij moet er op uit. Het werk dat is gemaakt, moet het atelier verlaten en naar buiten worden gebracht. Je bent in feite dus niet alleen kunstenaar maar in geval van verkoop, exposities en bijvoorbeeld oeuvrecatalogi, ook je eigen agent, curator en auteur. Je doet aan marketing en crowd-funding. Je blogt, je ontvangt in je atelier en je licht toe voor de camera. En oh ja, ondertussen moet er ook nog doorgewerkt worden.

Inspiratie?
Dat laatste is iets wat je 24/7 bezig houdt. Kunstenaar zijn is geen beroep. Het is niet iets wat je doet maar wat je bént, aldus Marjolijn. Je bent er altijd mee bezig. Wat er in je atelier gebeurt, gaat altijd door. Daarbij wachten op inspiratie? ‘Nee, inspiratie komt niet altijd vanzelf. Ook dat is iets wat je zelf oproept.’

‘Kunstenaarschap is iets onontkoombaars. Ik maak omdat ik niet anders kan.’ Dat realiseerde Marjolijn zich al op jonge leeftijd. Ze was 15 toen ze vanuit Rotterdam verhuisde naar Drenthe en voelde zich niet altijd even zeker. Tegen de stroom in, anders dan anderen. En dan heb je soms een zetje nodig van iemand anders. Of een compliment of waardering. Van iemand die ziet dat je de ziel van een kunstenaar hebt en weet dat dat gekoesterd en aangemoedigd moet worden.

De kunstenaarsziel en aanzien.
We komen verder te praten over de kunstenaarsziel en het aanzien daarvan. Het is de essentie van de kunst en het kunstenaarschap en is verweven met waar we deze post mee begonnen, namelijk de waardering. Of die zich nu uit in financiële waardering of in niet-geldelijke waardering in de vorm van positieve ontvangst en een geraakt publiek.

Het stoort Marjolijn dat naar haar idee kunstenaars niet met eenzelfde aanzien worden behandeld als pakweg een CEO van een grote onderneming. ‘Als geen ander zijn het namelijk kunstenaars die risico’s nemen, voorop lopen en de confrontatie aangaan. Dat allemaal met een volledige overgave vanuit het besef dat er geen zekerheid is en alles verdedigd, veroverd en verdiend moet worden. Telkens opnieuw. En daarom is die waardering ook zo belangrijk. Waarom staat de kunstenaar dan eigenlijk onderaan in aanzien en werkt hij vaak onder het minimumloon? De kunstenaarsziel zou juist gekoesterd moeten worden omdat van daaruit de creativiteit in de maatschappij wordt gebracht.’

Meer algemeen, zou er überhaupt meer waardering moeten zijn voor het anders-zijn, in meest ruime zin van het woord, zegt Marjolijn. Het is makkelijker met de stroom meezwemmen dan er tegenin. Voor die durf zou wat meer erkenning mogen zijn. ‘Waarom bijvoorbeeld, wordt het kind dat een enorme creativiteit aan de dag legt op school niet net zo gewaardeerd als een kind met een Cito A-uitslag voor rekenen? Leren doen we niet alleen door letters en cijfers. We leren ook zelf te denken, door creativiteit en kunst. Helaas is die eigenzinnige intelligentie niet meetbaar. Je scoort er slecht mee bij de Cito's.'

Het atelierbezoek is teneinde en ik rijd naar huis met veel stof tot verder nadenken. Over afwijken en conformeren, over koestering van het anders-zijn en de waarde die anders-zijn heeft. Een ding staat hier in elk geval bij vast: de kunstenaar van nu werkt keihard. Dat moet ook wel, omdat er brood op de plank moet maar vooral ook omdat het moet. Omdat je het niet doet maar je het bént.

                                                                                                   ***

Zelf kiezen hoe je kijkt.

Hoe loop jij in een museum rond en hoe kijk jíj naar de kunst die daar wordt getoond? Loop je recht op het werk af en duik je er meteen in, of werp je er een korte blik op en lees je toch maar eerst eens wat op het tekstbordje er naast staat?

Dit zijn vragen die volop leven bij musea. Hoe laat je de bezoeker iets zien en hoe geef je hem informatie over datgene waar hij naar kijkt. Het is een dilemma. Aan de ene kant wil je als museum dat de bezoeker kijkt naar wat hij ziet en niet wordt afgeleid door name-dropping en feiten, aan de andere kant wil je die persoon ook wel weer de informatie geven waarmee hij het kunstwerk in een context kan plaatsen en jij als museum je verhaal kan vertellen. Daarbij komt dat het één ten koste lijkt te gaan van het ander. Hoe langer de tekst op het bordje, hoe korter men naar het kunstwerk zelf kijkt. En we kijken al zo kort! Het schijnt dat we gemiddeld tussen de 8 en de 30 seconden besteden aan een kunstwerk.

Musea zijn hier continu mee bezig. Wat voor informatie verstrekken we en hóe wordt die informatie verstrekt. Wordt er überhaupt wel informatie gegeven of laten we de bezoeker zelf op pad gaan om die informatie te vergaren? We hebben het nu even puur over de 'basis informatie' die een kunstwerk vaak begeleidt; naam, titel, jaar van vervaardiging, techniek en misschien een paar regels context. Dat soort zaken. Andere methoden om verdere (achtergrond)informatie te geven, als bijvoorbeeld zaalteksten of een audio-tour, laten we voor nu buiten beschouwing.

De aanpak van hoe dit soort informatie aan te reiken, verschilt per museum, per museumdirecteur en per tentoonstelling. Er is van alles mogelijk. Van de geijkte tekstbordjes naast het kunstwerk tot het verstrekken van informatie middels een hand-out bij de ingang van de zaal. En van alles daar tussenin. Net als in de kunst moeten ook musea zichzelf steeds vernieuwen. Dus ook op dit gebied. Je wilt de bezoeker niet alleen je museum binnenhalen maar eenmaal binnen, wil je hem ook scherp en bij de les houden.

Het Stedelijk Museum in Schiedam heeft hier een fraaie manier voor gevonden. De Ik Hou van Holland. Nederlandse kunst na 1945 - tentoonstelling laat de ontwikkeling zien in de hedendaagse kunst en verbindt deze aan ontwikkelingen in de maatschappij. De indeling is dus niet naar kunststroming maar gekoppeld aan maatschappelijke thema's als Wederopbouw & Welvaart en Identiteit & Maakbaarheid. 

Het is een interessante benadering die op een originele en verfrissende manier wordt aangeboden: de bezoeker krijgt van het museum namelijk zelf de keuze of hij of zij informatie wenst en zo ja, wanneer. Elk kunstwerk wordt in eerste instantie 'kaal' aangeboden. Dat wil zeggen, alleen het werk en verder niets. Je wordt als bezoeker dus aangemoedigd om alleen naar het werk te kijken en je niet af te laten leiden door namen en andere wetenswaardigheden. Puur het werk, puur het kijken. Pas zodra jij als bezoeker behoefte hebt aan informatie, druk je met je voet op de knop in de vloer en wordt de benodigde achtergrondinformatie in blacklight geprojecteerd op een stuk wand naast het kunstwerk.

Misschien duurt het even voordat je het idee van de knop hebt uitgevogeld of moeten je ogen wennen aan het licht maar als dat eenmaal is gebeurd, werkt deze manier van informatieverstrekking heel goed en biedt zij voor elk wat wils: alleen kijken, of eerst kijken en dan lezen, of juist andersom. En voor de doeners onder ons ook nog eens een knop om in te drukken. Interactie en keuzevrijheid. Helemaal 2016.

De tentoonstelling loopt nog tot 4 september dus ga tussen alle blockbusters van de grote musea door, ook naar dit museum. Het is echt de moeite waard. Ga met het hele gezin, kunnen de kinderen mooi die knop voor je indrukken.