Over aura en maakbaarheid.
Zeventig jaar na de dood van een kunstenaar vervallen de auteursrechten van de erfgenamen en mogen de kunstwerken van zijn hand vrijelijk worden gebruikt. Dat betekent posters en Ipad-hoesjes! Musea haken hier massaal op in en 'open source' is de trend. Kunstwerken van 70 jaar geleden overleden kunstenaars worden online gezet en zijn free downloadable. Zo heeft bijvoorbeeld het Rijksmuseum voor iedereen een eigen Rijksstudio waar jezelf aan de slag kunt met het door jou gekozen kunstwerk. Voor op je T-shirt of zelfs op je auto. En het Van Gogh Museum biedt 'echte' 3D-reproducties aan van de slaapkamer of de zonnebloemen van Van Gogh. 'Praktisch onmogelijk van het echt te onderscheiden'.
Tja, is dat zo? Er gaat een verhaal over een man met een echte Mondriaan thuis aan de muur. Zijn vrienden vragen hem of hij dat nu echt zo veel waard vindt en of een exacte kopie niet hetzelfde zou werken. De man betoogt vurig waar voor hem de waarde van het origineel in zit en hoezeer het schilderij hem raakt. Zonder dat hij het merkt, verwisselen zijn vrienden het origineel voor een reproductie en wanneer ze enige tijd later weer eens met zijn allen dineren, bekent hij zijn gasten dat hij er sinds hun vorige diner nog veel over heeft nagedacht en moet bekennen dat inderdaad de laatste tijd zijn Mondriaan hem toch minder doet...
Het is een intrigerende anekdote die gaat over het wezen van de kunst en de kwestie of er een verschil bestaat tussen origineel en kopie en waar dat verschil dan in zit.
|
Vorige maand werd 'The Next Rembrandt' onthuld. Een nieuw portret van een man met hoed en kraag en geschilderd - zo lijkt het - door Rembrandt. Het is alleen geen schilderij maar een 3D print, bestaande uit 148 miljoen pixels, gebaseerd op 168.263 onderdelen verkregen uit analyse van 346 schilderijen van Rembrandt. Een enorme klus, gezamenlijk geklaard door ING, Microsoft, TU Delft en het Mauritshuis. Een nieuwe 'Rembrandt', zonder verf en penseel maar met 'deep learning-algoritmes' en herkenningstechnieken. Lees de technische kant van het verhaal op de site van www.nextrembrandt.com of bekijk dit filmpje:
|
|
De insteek van The Next Rembrandt is ongetwijfeld om te bekijken en te laten zien wat er allemaal kan met computermodellen en -technieken maar tegelijkertijd wordt het project wel aan de man gebracht met de vraag: 'Kan de grote meester weer tot leven worden gebracht om nog één kunstwerk te maken?'
|
Ook hier weer de kwestie van origineel en reproductie. Of beter, van origineel en nieuw nagemaakt. Het is een onderwerp waar Walter Benjamin in 1936 zich al over boog in het essay Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid. (Voor een versie van het essay -*noot- zie hier.) Houdt het kunstwerk zich staande in een tijd waarin technische reproductiemogelijkheden zich in rap tempo ontwikkelen en wat doen deze ontwikkelingen met de status van het originele kunstwerk?
|
Benjamin beschrijft hoe het origineel zich van een reproductie onderscheidt door het aura dat zij in zich draagt. Het aura van een werk zit hem onder andere in 'echtheid'. Sleutelwoorden zijn uniciteit, authenticiteit en het 'hier en nu van het kunstwerk - zijn unieke bestaan op de plaats waar het zich bevindt.' Het origineel heeft geschiedenis in zich; haar ontstaansgeschiedenis en de weg die zij sinds haar ontstaan heeft afgelegd (haar fysieke conditie en veranderingen in eigendom). Een reproductie ontbeert al deze eigenschappen. Het origineel nodigt ons uit tot contemplatie terwijl een reproductie ons vluchtigheid brengt én zorgt voor devaluatie van het origineel. Door alle mokken, kussens en posters met zonnebloemen, heb je Van Gogh's zonnebloemen al gezien voor je ze gezien hebt. Tegelijkertijd - in de categorie elk nadeel heeft zijn voordeel - is het wel zo dat technische reproduceerbaarheid de kunst bij de elite vandaan haalt en bereikbaar maakt voor een groot publiek.
Terug naar het begin. Rembrandt aan de muur en Mondriaan op je servies. Om te beginnen met het laatste. De Mondriaan op de theemok, als pars pro toto voor elk kunstwerk dat we gereproduceerd willen zien. Waarom? Omdat we de emotie die ons trof toen we in het museum het werk voor het eerst zagen, willen vasthouden? Of willen we toe-eigenen en bezitten? Dat lijkt tegenstrijdig met het consumptie-tijdperk waar in we leven waarin we niet meer bezitten maar gebruiken en dan weer afstaan. Niet downloaden maar streamen, niet uitprinten en vastnieten maar opslaan in de cloud. Of willen we het kunstwerk op ons Iphone-hoesje, eigenlijk gewoon als leuke gadget? Waarmee het niet meer om het kunstwerk gaat maar om definiëring van de identiteit van de bezitter van het hoesje. In dat geval kan Benjamin zijn punt niet duidelijker hebben gemaakt: devaluatie van het origineel. Van kunstwerk tot decoratie.
Dan de nieuwe Rembrandt. Kun je daar wel van spreken? Is het een werk van de hand van Rembrandt en is de grote meester hiermee weer tot leven gebracht? Nee, natuurlijk niet. Dat was puur marketing. Rembrandt is dood, schilderen zal hij niet meer. Het door The Next Rembrandt gemaakte werk is ingenieus en levert ongetwijfeld veel waardevolle informatie op maar een op zichzelf staand kunstwerk is het niet. Daarvoor ontbreken de hand van de maker en zijn artistieke keuzes. Iets anders wordt het wanneer iemand met behulp van deze techniek uit eigen naam iets nieuws maakt. Iets echt nieuws, dus niet op basis van kopiëren van een ander maar op eigen artistieke overwegingen. Natuurlijk is dit ook niet klip en klaar en zijn er heus wel grijze gebieden en discutabele voorbeelden denkbaar maar door de bank genomen, kunnen we misschien wel zeggen dat kunst in originaliteit zit en dat originaliteit en reproductie niet samen gaan. Met andere woorden, de Nieuwe Rembrandt is een contradictio in terminis. Rembrandt is dood, leve Rembrandt.
***
|
*Noot: Er zijn verschillende versies van Benjamin's essay bekend. Daarvan zijn weer verschillende vertalingen en bewerkingen in omloop. Zie hier voor een uitleg en (in het notenapparaat) links naar pdf's van een aantal versies. Voor deze blogpost is gebruikt gemaakt van de Nederlandse vertaling, uitgegeven door Sun (1996). Voor meer info mail naar hazelhoff@kunstkwesties.nl Voor een bewerkte Engelse versie zie hier als hierboven in de link in de blogpost.
|
RSS-feed