Hondehart. Boek, film en ...  opera!

De vraag hierboven komt uit het verhaal Hondehart*, dat Michail Boelgakov (1891-1940) begin 1925 te Moskou schreef. De satirische novelle kwam - net als veel van Boelgakovs andere verhalen en boeken - de censuur niet door en is jarenlang in de la blijven liggen. Hoewel de tot arts opgeleide schrijver nooit is veroordeeld (Stalin hield hem uiteindelijk toch de hand boven het hoofd) is hij wel verhoord met de vraag waarom hij toch 'zo misselijkmakend over het Bolsjewisme' schreef. Als schrijver van satirische kritiek met het sovjet-regime als onderwerp maakte hij het zichzelf niet makkelijk.

Het is een absurdistisch verhaal dat gaat over een professor die in het kader van zijn onderzoek naar verjonging, de straathond Sjarik opereert (Boelgakovs medische achtergrond komt hier goed van pas) en hem de testikels en hypofyse van een even daarvoor gestorven crimineel geeft. Dat gaat natuurlijk niet goed, Sjarik ontpopt zich tot de gewetenloze man Sjarikov en het opleggen van een moraal bij een wezen dat van nature geen moraal bezit, blijkt niet te kunnen: de nieuwe creatuur blijft een hondehart houden en instinctief katten najagen. De parallel van dit nieuwe wezen naar de 'nieuwe mens' van het Bolsjewisme is snel getrokken.

Een multimediale regie waarbij het publiek een koptelefoon op had en McBurney echt ín je hoofd zat. Figuurlijk dan, maar werkelijk magisch. (Een klein stukje zie je hierboven, maar het haalt het niet bij de 'echte' ervaring.)

De muziek (erg mooi) en zang komen heel goed tot hun recht en worden zeker niet overklast door het visuele. Ze staan hun mannetje. Maar voor het visuele aspect is wel een grote rol ingeruimd. Dat kan ook niet anders wil je invulling geven aan het absurdistische karakter van het stuk. We hebben het immers wel over een pratende, rokende en zingende hond. ​Bewegingen mogen - of moeten misschien juist wel - 'over the top' zijn. Huishoudster Zina is een hysterisch, wandelend Malevich schilderij.

De gelaagdheid die in Boelgakovs stuk zit, heeft McBurney ook aangebracht in het decor, met voor elke akte en scene knappe wisselingen. Door te werken met een scharnierende wand en 'zwevend' tapijt' komen we in alle vertrekken van het appartement van de professor, zijn bibliotheek, eetkamer, operatiekamer etc.  En een extra laag wordt gecreëerd door de (video)projecties hierbij, die maken dat je als toeschouwer mee het toneel opgetrokken wordt, het verhaal in. Als het sneeuwt in de straten van Moskou, hebben we het op het tweede balkon van het Muziektheater ook koud.

Drie uur lang minutieus maar met mooie opbouw en grote dynamiek, door Boelgakovs novelle heen. Na het applaus sta je met tuitende oren (en nu letterlijk, wat een finale) maar ook verfrist en energiek weer buiten. Satirische kritiek op nog steeds actuele vraagstukken over staatsinrichting, bureaucratie, bestuur en over maakbaarheid: wat maakt een mens een mens? En bij die serieuze ondertoon ook nog eens hardop gelachen of in elk geval zachtjes gegrinnikt. Hoe vaak overkomt je dat bij een opera?

***

* Hondehart in plaats van hondenhart, zoals in de vertaling en uitgave van de meest recente editie bij Van Oorschot.

dan denk je aan...

Denk je aan opera dan denk je aan bijvoorbeeld Wagner, urenlange sessies, de klassieke orkestbak en hoge uithalen, theatrale kostuums en decors? Hoeft niet, want dat is al lang niet meer altijd zo. Zeker, Wagner, Strauss en Verdi worden ook altijd nog uitgevoerd maar daarnaast zijn de afgelopen decennia ook veel nieuwe mogelijkheden verkend en vormen gevonden. Directeur van De Nationale Opera, Pierre Audi is daar in Nederland een grote motor in.

We hebben tegenwoordig mooie stukken van jonge (nog levende!) componisten, met vooruitstrevende dirigenten en regisseurs en waar vooraanstaande kunstenaars meewerken aan de productie. Zo zagen we bijvoorbeeld de opera Laika (Martijn Padding, libretto P.F. Thomése ) waar kunstenaar Aernout Mik de regie, kostuums en enscenering voor zijn rekening nam. Met grote schermen kreeg het publiek verschillende werkelijkheden in verschillende tijden gepresenteerd. Na de pauze wisselde het publiek van stoel waardoor de voorstelling ook letterlijk vanuit wisselend perspectief werd bekeken. Ingenieus en scherp. We zagen Lulu (Alban Berg) waar de Zuid-Afrikaanse kunstenaar William Kentridge de regie had en de enscenering verzorgde. Resulterend in een decor waar een extra filmlaag (animatie) op was geprojecteerd. Knap en intrigerend.

In het Cobra Museum in Amstelveen zijn op dit moment (t/m 16 mei) de decorstukken te zien die Karel Appel 20 jaar geleden in opdracht van Pierre Audi maakte voor de opera's Noach (Guus Janssen) en Die Zauberflöte (Mozart). Appels fantasiedieren, mythologische figuren, kano met palmboom en andere mobiele, verrijdbare stukken zijn natuurlijk oorspronkelijk niet bedoeld als kunstobjecten, gemaakt om te worden tentoongesteld in een museum. Ze zijn van piepschuim en bedoeld om van een afstand te bekijken, dienstbaar aan het stuk dat op het podium wordt opgevoerd. Desalniettemin is het, zoals de artistiek directeur van het museum het in de tentoonstellingstrailer (klik hier) ook zegt, een waar feest, boven op zaal in het museum. Ga er naar toe, dwaal door het decor en neem plaats op de tribune. Je bent zomaar ineens bij en ín de opera.

De Nederlandse Opera viert zijn 50-jarig bestaan met een nieuw festival: het Opera Forward Festival (OFF), waar met nieuw werk en een nieuwe generatie kunstenaars de toekomst van de opera wordt verkend. De blik vooruit, op zoek naar 'new voices, new visions'. Deze eerste editie was van 15 tot 25 maart jl. en zat vol theater, lezingen, debat en optredens. En er werden vier opera's gepresenteerd waaronder twee wereldpremières.

haar eigen 3D projectie(s) én met de 3D projectie van bariton Roderick Williams (als zoon). We zien zelfs een mooie pas de deux van die twee. Beelden vloeien in elkaar over, blaadjes dwarrelen de zaal in, onduidelijk is wat echt is en wat niet. Net als de herinneringen waar moeder en zoon mee worstelen. Met vernieuwende, ingenieuze muziek van traditionele instrumenten, elektronische en zelfbedachte zoals de keien die tegen elkaar aan worden geraspt.

Deze opera, en ook de andere hier genoemde, zijn mooie voorbeelden van hoe grenzen van een genre opgerekt of zelfs doorbroken kunnen worden. Vormen veranderen. En ook hier weer de blik vooruit, kijken wat mogelijk is. Het begint met een idee. Of zoals Van der Aa in een interview zegt: 'Ik bedenk iets, vervolgens gaan een heleboel mensen eerst heel hard lachen, en uiteindelijk blijkt het toch te kunnen. [...] Opera is een elastisch iets.'

De speellijst van Blank out is helaas kort: Alleen dit jaar mei in Rome en ergens volgend jaar in Luzern. De kans is klein dat je dat gaat doen. Maar wel kunnen we je wijzen op The Book of Sand, ook van de hand van deze componist. Met dit stuk, geïnspireerd op de verhalen van Jorge Luis Borges, heeft Van der Aa vorig jaar weer iets nieuws uitgevonden: een digitale interactieve liederencyclus waarbij je zelf tussen verschillende parallel lopende filmlagen kan switchen en daarmee de lijn van het verhaal kan aanpassen. En het mooie is dat je voor dit stuk niet eens de deur uit hoeft. Het is (gratis) te beluisteren via http://thebookofsand.net/ of te downloaden als app in je app-store (iTunes).

Verdiep je in de wereld van de opera. Er is van alles mogelijk. In juni - over een paar maanden al! - staat er bijvoorbeeld een aantal stukken op het programma van het Holland Festival. Dat kan een mooie gelegenheid zijn.

Alles is in beweging. Ook de opera.

***