Over het inkrimpen en ontvouwen van de tijd en Grossmans Leven & Lot.
De tijd gaat ons soms te snel. Je zou wel willen dat die langzamer ging. Maar kan dat? Kunnen we de boel vertragen? Aan onze kloktijd valt niet te tornen. De seconden, minuten en uren staan vast. Meetbare tijd waarover we afspraken hebben gemaakt. Maar onze beleving van de tijd daarentegen, is een innerlijke aangelegenheid. Die is subjectief en variabel. Daar kunnen we wat mee.
Een saaie werkweek duurt lang, een enerverende vakantieweek vliegt voorbij. Maar als we na een poosje op beide weken terugkijken, is het precies omgekeerd: De week waarin niets noemenswaardigs gebeurde, lijkt verkort en de vakantieweek lijkt langer. Hoe dat komt? Onze hersenen werken met herinneringen. In de saaie week waren we routinematig bezig en was er voor onze hersenen vrij weinig om op te slaan. De week klinkt in tot één vage notie van wat we hebben gedaan. In de vakantieweek daarentegen ondernamen we dingen, genoten we met volle teugen en was ons brein bezig met het opslaan van alle indrukken. Door die herinneringen ontvouwt de tijd zich, hij klapt uit.
Over dit proces van tijdsbeleving is al veel geschreven en heb ik eerder gelezen. Maar nergens las ik het mooier verwoord en beeldender beschreven, dan in Leven & Lot van Vasili Grossman (1905-1964).
Leven & Lot is een intense roman over de gebeurtenissen aan het Oostfront ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Geen roman van een historicus maar van iemand die zelf als oorlogscorrespondent verslag deed van de vervolging van de joden en de slag om Stalingrad. Grossman schreef het boek al in 1960 maar nog voor publicatie werd het in beslag genomen. Te politiek, staatsgevaarlijk. Pas decennia later is het uiteindelijk gepubliceerd.
De passage waar Grossman schrijft over tijdsbeleving en de manipulatie daarvan, is maar een kleine passage uit dit enorme boek dat over zoveel meer gaat. Desalniettemin vormt het een mooie aanleiding om Leven & Lot hier onder de aandacht te brengen. Zeker als je van Russische literatuur houdt, is dit zo’n boek dat je eigenlijk wel gelezen moet hebben. Een enorm epos waarvan de opbouw doet denken aan Oorlog & Vrede van Tolstoj (1828-1910), Grossmans grote voorbeeld.
Leven & Lot gaat over de verschrikkingen van de oorlog en over gewone mensen die zich daarin staande proberen te houden. Ieder op zijn eigen manier. De één grootmoediger dan de ander. Indrukwekkend is de brief van een moeder aan haar zoon waarin ze afscheid van hem neemt en hem, vanuit het Joodse getto, vertelt over de laatste dagen van haar leven.
|
‘Wat kan ik je zeggen over de mensen, Vitja? Ze hebben me zowel in goede als in slechte zin verbaasd. Ze zijn zo verschillend, ook al ondergaan ze hetzelfde lot. Maar als de meeste mensen tijdens een onweer proberen te schuilen voor de stortregen, dan wil dat nog niet zeggen dat al die mensen hetzelfde zijn. Iedereen zoekt tenslotte op zijn eigen manier beschutting.’
|
Maar goed, terug naar het proces van deformatie van het tijdsbesef. Grossman licht dit proces toe aan de hand van het voorbeeld van een meisje dat de hele nacht heeft gedanst op haar eerste bal en een man die 25 jaar heeft vast gezeten.
|
‘Een meisje dat tot de ochtend heeft gedanst op het oudejaarsbal, kan niets zeggen over haar tijdsbesef op het bal, of het lang heeft geduurd of juist kort. En een man die vijfentwintig jaar gevangenisstraf heeft uitgezeten in het fort Schlüsselberg, zal zeggen: ‘Het lijkt alsof ik een eeuwigheid in de vesting heb doorgebracht, maar tegelijkertijd maar een paar weken.
Voor het meisje was de nacht vol vluchtige gebeurtenissen: blikken, flarden muziek, glimlachjes, aanrakingen, die allemaal zo snel voorbij leken dat ze geen besef van duur achterlieten in haar bewustzijn. Maar de som van die korte gebeurtenissen heeft de indruk doen ontstaan van een lange tijdspanne, die de volle vreugde van het menselijk leven bevatte. Bij de gevangene is het omgekeerde gebeurd: zijn vijfentwintig jaren in de gevangenis zijn opgebouwd uit ondraaglijk lange tussenpozen, van het ochtendappèl tot het avondappèl, van het ontbijt tot het middageten. Maar de som van die armzalige gebeurtenissen blijkt een nieuw beeld op te leveren: in de grauwe eentonigheid van de opeenvolgende maanden en jaren is de tijd ineengekrompen, verschrompeld. En zo ontstaat de indruk van kortheid en eindeloosheid tegelijk, zowel bij mensen op een oudejaarsfeest als bij mensen die decennia in de gevangenis doorbrengen.’ |
Kortheid en eindeloosheid. Inkrimpen en ontvouwen. Het klinkt niet eenvoudig maar volgens mij komen we op het volgende uit:
Dé manier om de tijd te vertragen, ligt in het creëren van herinneringen. Dat kan door dingen te ondernemen maar ook gewoon door stil te staan bij wat je doet en wat er om je heen gebeurt. De één noemt dat mindfulness, de ander bewustzijns-gericht. Het gaat om aandacht. Aandacht creëert herinneringen, herinneringen creëren tijd.
|
Vasili Grossman. Balans, Uitgeverij. Maart 2014.
|
RSS Feed