De dansende mobiles van Alexander Calder.

De tijd dat de beeldhouwer zijn beelden alleen maar houwde, is al lang niet meer. Onder aanvoering van de avant-garde begin twintigste eeuw, zijn de grenzen aan wat een beeld kan of mag zijn, verkend en opengezet. Nieuwe wegen werden verkend, nieuwe invullingen gevonden.

De Amerikaan Alexander Calder (1898-1976) was zo’n kunstenaar die vorige eeuw aan de poorten van de kunsthistorische canon rammelde. Tussen beide wereldoorlogen in pendelde hij voortdurend heen en weer tussen Amerika en Europa. Ook in Europa kreeg hij stevig voet aan de grond en verkeerde hij in de kringen van kunstenaars als Mondriaan, Van Doesburg, Duchamp, Léger en Miró.

Met name aan het begin van zijn carrière maakte Calder werken van (ijzer)draad. In Tate is een groot aantal van deze draadfiguren samen gebracht. Met niets meer dan een simpele draad creëerde Calder de suggestie van volume. Deze 3-dimensionale figuren zette hij op de grond of hing hij aan het plafond, zwevend in de ruimte. Het is ongelooflijk om te zien hoe goed dit werkt. Calder maakt lucht – met haar beweging en met haar volume – tot onderdeel van het kunstwerk. Een vereenvoudiging van vormen die niets afdoet aan de beleving ervan. Een mooi voorbeeld hiervan is Hercules en de Leeuw (1928). Een heroïsche scene die je vaak in brons gegoten ziet, maar hier van draad en lucht. Het is een indrukwekkend sculptuur waar een grote dynamiek in zit; door het onderwerp maar ook door het bewegen van de sculptuur zelf, hangend aan het plafond.

Die beweging is een rode lijn in het werk van Calder. Soms aangedreven door techniek, soms manueel maar vaak ook door de lucht zelf. In 1930 bezoekt Calder Mondriaan in zijn atelier in Parijs. Mondriaan had zijn atelier tot één groot gesammtkunstwerk gemaakt waarin hij zijn kunsttheorie ontvouwde. Kunst geïntegreerd in het leven en zijn atelier was daar het voorbeeld van. Zelfs de grammafoonspeler had hij bewerkt en beschilderd. Het bezoek van Calder aan Mondriaan gaf Calder een enorme impuls. Hij zag de schilderijen van Mondriaan, raakte geïnspireerd door de abstracte vormentaal en vond een manier om ook daar een de vierde dimensie – die van beweging en/in tijd – aan toe te voegen.

Zie daar zijn mobiles, een term die Calder voor dit soort werken gebruikte, op suggestie van Marcel Duchamp. Het zijn werken van ijzerdraad, aangevuld met abstracte, metalen bladen die werden opgehangen aan het plafond of op een stevige voet gezet boven de grond. Er zit beweging in het geheel en in elke "tak" afzonderlijk. Ook deze mobiles zijn goed vertegenwoordigd in de tentoonstelling in Tate. De zalen zijn gevuld met serene activiteit en de bezoeker loopt er als Alice in Wonderland tussen door. Adembenemend is Snow Flurry I (1948), een mobile van sneeuwvlokken, dansend in de ruimte. Het sneeuwt echt, woordloze poëzie. En fantastisch is Triple Gong (1948) waar Calder het presteerde om ook nog het element geluid aan zijn werk toe te voegen. Bij het bewegen in de lucht, wordt af en toe een gong geraakt. Een alles-in-één kunstwerk. Can sculpture perform? Ja, dat kan. Calders werk laat ons dat zien en beleven.

Overigens, om werk van Calder te zien hoef je niet persé naar Londen af te reizen. Dichterbij huis, in het Stedelijk Museum in Amsterdam bijvoorbeeld, hangt in de oude entree een mobile die Calder in 1955 speciaal voor het museum maakte.

Calders werk was vernieuwend en is nog altijd indrukwekkend en "spot on". We zien verbeeldingskracht, kleur, balans en beweging. Is dat niet precies wat we willen in het leven?