Maak je stem relevant. #safepassage

Dit stukje gaat over Ai Weiwei en zijn tentoonstelling #safepassage in het Foam (Fotografiemuseum Amsterdam). Maar het wil daarmee niet de zoveelste tentoonstellingsrecensie zijn. Het gaat nu eigenlijk over iets anders. Over kunst en politiek en over je stem relevant maken.

Ai Weiwei (1957) is kunstenaar en politiek activist ineen. In zijn werk schuwt hij de confrontatie niet. Vragen oproepen, ziet hij als zijn hoofdtaak. “Ik maak mijn werk zodat anderen er kritiek op kunnen leveren. Ik ben erg tevreden met die kritiek”, zei Weiwei onlangs in het televisieprogramma College Tour. Vragen oproepen, dat betekent urgentie leggen in wat je doet. Zonder urgentie, of relevantie heb je niets. Dan ben je gewoon iemand die misschien mooie tekeningen maakt maar in elk geval geen goede kunstenaar, aldus Weiwei. Een goede kunstenaar is volgens hem diegene die zijn stem verheft, zich uitspreekt en de mensen een andere blik op de wereld biedt. Spreek je uit én beargumenteer. Publiekelijk, bedoeld voor een openbare discussie. Maak je stem relevant.

​Voor Weiwei zit die relevantie (bijna) altijd in het politieke. Niet alleen werk en leven is één maar ook kunst en politiek. Het loopt in elkaar over en is met elkaar verweven. Het heeft hem 81 dagen eenzame opsluiting opgeleverd en tot op de dag van vandaag, voortdurend toezicht. Maar dat stopt hem dus niet. Nadat hij vorig jaar eindelijk zijn paspoort terugkreeg, is hij meteen aan het reizen geslagen. Naar de vluchtelingenkampen rond de Middellandse zee om daar met eigen ogen de tragische omstandigheden te zien en vast te leggen. Want niet alleen werk en leven, kunst en politiek zijn één maar ook de hele wereld is één. “Europa en China, dat is dezelfde conditie”, zei hij in hetzelfde programma. De wereld houdt niet op bij je eigen land. Wat elders in de wereld gebeurt, moet je je aantrekken. 

​Dus voor Ai Weiwei is kunst heel vaak politiek. Maar niet alle uitgebeelde politieke, activistische statements zijn altijd meteen ook kunst. Ergens daar in het midden verschuift het van het één naar het ander. Toen ik een paar jaar geleden in Berlijn als onderdeel van een expositie mensen van de occupy-beweging (ken je het nog?) in hangmatten zag slapen, had dat naar mijn idee weinig met kunst te maken. Volgens mij had niemand daar een art performance bij in zijn hoofd. Nee, dat was puur politiek. 

​Hoe zit het dan met snapshot-foto’s van wereldproblematiek, gemaakt met je mobieltje? Is dat een puur politiek statement? Wanneer wordt dat kunst en wanneer blijft het bij kiekjes? 

​In het Foam toont de eerste zaal foto’s van Weiwei waarop hij de mensen die hém nog altijd in de gaten houden, fotografeert. Het is in feite de surveillant die wordt gesurveilleerd. Een sterk statement dat nog sterker wordt wanneer je de beveiligingscamera’s van het museum ziet hangen. Het museum surveilleert de bezoeker die surveilleert hoe Weiwei zijn surveillanten surveilleert. Het droste-cacao effect noemen ze dat toch?

​De volgende twee zalen laten duizenden iphone-foto’s zien die Ai Weiwei maakte op Lesbos en in de vluchtelingenkampen rond de Middellandse zee en daarbuiten. Van een statistisch probleem met overweldigende schaal waarin het gevaar schuilt dat alles verwordt tot cijfers, geeft hij hiermee de mensen om wie het gaat een gezicht. En daarom zijn het 16.000 foto’s. Maar het hadden er ook 160.000 kunnen zijn. Of 16 miljoen. Dat is om het even. Weiwei legt gezichten in die overweldigende schaal.

​In die zalen, die letterlijk behangen zijn met de foto’s, liggen in het midden op de vloer reddingsbanden van marmer. Weiwei werkt vaker met marmer. Om de eeuwenoude ambacht van het bewerken van deze steensoort te zetten tegenover de boodschap die hij met het werk wil overbrengen. En tegelijkertijd brengt hij met het marmer ook een tegenstelling aan tussen het onderwerp dat wordt verbeeld en het materiaal waarmee dit vorm wordt gegeven. Hier werkt dat op verschillende manieren. Als eerste is er de tegenstelling tussen de eigenschappen: zacht, dof, meebuigend (van de zwemband) tegenover hard, glanzend, inflexibel (van het marmer). En er is – als tweede – een tegenstelling tussen de associaties: de zwemband heeft de associatie met ‘gered moeten worden’ en het marmer heeft de associatie met luxe. En een zwemband van marmer drijft niet, zinkt meteen naar de bodem. Waarmee Weiwei ook het verhaal verbeeldt van de talloze mensen die het niet hebben gered en in een groter geheel, hoe die zwembanden daarmee symbool staan voor de symptoombestrijding. Met zwembanden uitdelen, wordt de problematiek niet opgelost. 

​Het vormt bij elkaar een schrijnend, indringend geheel wat mij deed bedenken dat het antwoord op de vraag waarmee ik naar binnen ging, misschien niet zo relevant is. Ik kwam naar buiten en deze meneer had vragen bij mij opgeroepen en mij aan het denken gezet. Op weer een nieuwe manier. Naast de stukken die je in de krant leest of de beelden die je op het journaal ziet heeft Ai Weiwei op zijn manier de vluchtelingenproblematiek aan de orde gesteld en ons als bezoeker een nieuwe blik geboden.

​Het leidt tot de slotsom dat de vraag zelf soms relevanter kan zijn dan het antwoord er op. En dan komen we weer uit bij het begin. Goede kunst roept vragen op. 

​En Ai Weiwei houdt scherp. Toch een beetje een recensie…

***

#safepassage. Met een hashtag als verwijzing naar Weiwei's gebruik van social media als platform voor zijn ideeën, communicatie en informatie-uitwisseling. Ai Weiwei is te volgen via @aiww (twitter), Ai Weiwei Camps (facebook), aiww (instagram).

Tot en met 7 december bij Foam Fotografiemuseum Amsterdam.